Sytuacja kafkowska

Albert Camus stwierdził kiedyś, że cała sztuka Kafki polega na zmuszaniu czytelnika do po ponownej lektury. Od kilkunastu lat Franz Kafka zmusza polskiego czytelnika do ponownej lektury w stopniu wręcz nieprawdopodobnym jak na standardy naszego rodzimego rynku wydawniczego. Czy, szerzej, kulturalnego. Wznawia się dawne tłumaczenia i publikuje nowe (w tym tak oryginalne jak przekłady na język śląski czy gwarę poznańską), wydaje nieznane dotąd listy Kafki, czy encyklopedię poświęconą jego życiu i twórczości. Niezwykle zasłużona dla polskiej kultury seria Biblioteka Narodowa opracowuje obszerny „Wybór prozy” Kafki (2018), Wydawnictwo Ossolineum publikuje przekład znakomitej książki Hannsa Zischlera pt. „Kafka idzie do kina” (2020), Państwowy Instytut Wydawniczy prezentuje polskiemu czytelnikowi tłumaczenie kapitalnej biografii Kafki, autorstwa Reinera Stacha (I tom, 2021), a Wydawnictwo Officyna – nowy przekład „Dzienników” (2022). Nie wolno pominąć licznych studiów krytycznych (np. Tadeusza Sławka „Życie w przestrzeni bez rozstrzygnięć”) ani książek popularyzatorskich („Felice, Milena, Dora” Andrzeja Kowalczyka). Na uwagę zasługują wreszcie liczne inicjatywy pozaliterackie, dla których punktem wyjścia jest twórczość Kafki, np. głośna inscenizacja „Procesu” w reżyserii Krystiana Lupy (2017), instalacja dźwiękowa Michała Libery w warszawskiej Królikarni, inspirowana opowiadaniem „Jama” (2019), inscenizacja „Zamku” w Teatrze Narodowym w Warszawie (w reżyserii Pawła Miśkiewicza, 2021), czy projekt „Kafka: przełamywanie granic” realizowany przez Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie.

Zainteresowanie twórczością i życiem Kafki rośnie zwykle, i da się to wskazać dość precyzyjnie, w czasach przełomów, kryzysów, napięć. A przełomy, kryzysy i napięcia naznaczają bez wątpienia prawie wszystkie dziedziny współczesnego życia, w Polsce i na świecie. W skali, jakiej nie doświadczyliśmy od końca drugiej wojny światowej. Jeśli istnieje „kafkometr”, odmierzający skalę takich przełomów, kryzysów i napięć, to drgnął on ponownie. Bardzo mocno.

Przed wieloma laty Harold Bloom pytał, dlaczego właściwie Kafka ma nad nami taką władzę duchową. Skąd płynie impuls, by wciąż od nowa czytać go jako autora współczesnego – mimo że od jego śmierci wkrótce upłynie sto lat? Chcielibyśmy z Państwem wspólnie odpowiedzieć na to pytanie, i na wiele innych jeszcze.

Na uwagę zasługuje zwłaszcza jedno zjawisko: wraz z pojawieniem się w ostatnich latach nowych tłumaczeń utworów Kafki, jak również takich publikacji jak wybitna biografia Reinera Stacha, czy esej „Kafka idzie do kina” Zischlera, polska recepcja, zawsze niezwykle różnorodne, znów nabrała rozmachu. W szczególności na powrót zainteresowano się biograficznym i kulturowym kontekstem twórczości Kafki. Taka tendencja wpisuje się w szeroki nurt studiów spod znaku cultural turn, przynajmniej od lat dziewięćdziesiątych bardzo istotnych dla badań nad twórczością Kafki. Impulsy płynące z (szeroko rozumianych) nauk o kulturze pozwoliły zrozumieć, jak istotna dla tekstów literatury jest ich kulturowa kontekstualizacja. 

Nie wyczerpuje to oczywiście bogactwa współczesnych badań nad twórczością Kafki. Dlatego chcielibyśmy, aby poświęcona mu konferencja miała charakter wyraźnie transdyscyplinarny. A także, by stała się przyczynkiem z jednej strony do sporządzenia bilansu dotychczasowych badań, z drugiej do podjęcia nowych wyzwań badawczych, z perspektywy cultural turn. W jaki sposób takie podejścia badawcze jak cultural  turn (a także ich pochodne jak np. performative turn,  spatial  turn,  postcolonial  turn, translational  turn, material turn) otworzyły nowe możliwości interpretacyjne w odniesieniu do utworów Kafki? Czy potencjał związany z cultural turn już się wyczerpał? A może pisarstwo Kafki samo prowokuje do przemyślenia kategorii zwrotu kulturowego? 

Nie ulega wątpliwości, że teksty Kafki na wiele sposobów odwołują się do tzw. kultury performatywnej jego czasów. Badania Hannsa Zischlera, Petera-André Alta i Gerharda Neumanna wiążą praktykę pisarską Kafki z kulturą medialną tamtej epoki, pokazując, że Kafka miał swój udział w tzw. przełomie performatywnym (określenie Eriki Fischer-Lichte), który dokonywał się w kulturze europejskiej na początku dwudziestego wieku. Jego główną cechą było przejście od dominującej przedtem kultury tekstualnej do kultury w przeważającej mierze performatywnej. Kafka, którego teksty odzwierciedlają performatywny charakter kultury jako takiej (egzotyzm i orientalizm, kultura wschodnich Żydów, Japonia, Chiny, rozwój kultu ciała, sztuka aktorska, teatralizacja życia publicznego itp.) pod wieloma względami antycypuje zwrot performatywny w kulturoznawstwie. 

Najnowsze badania coraz odważniej umiejscawiają pisarstwo Kafki w szeroko rozumianej kulturze jego czasów, także w kontekście ówczesnych konfliktów bio-, społeczno- i etnopolitycznych. Manfred Weinberg bada wpływ, jaki wielokulturowe środowisko Pragi wywarło na życie i twórczość Kafki. Benno Wagner odczytuje teksty autora „Procesu” w kontekście polityki językowej i administracyjnej cesarstwa Habsburgów, a Marek Nekula przygląda się konstelacjom językowym, w jakich rozwijało się pisarstwo Kafki, językowo niekiedy bardzo przecież hybrydyczne. W perspektywie translational turn można je rozumieć jako swoisty efekt permanentnych procesów translacyjnych, które tym samym ukazują samą kulturę jako pochodną tychże procesów. Z kolei spatial turn odsłania myślenie „przestrzenne” Kafki, a postcolonial turn  pozwala zadać pytanie o asymetrię między tzw. kulturowym centrum a peryferiami. Dyskurs postkolonialny wydaje się perspektywą nadzwyczaj obiecującą dla badań nad utworami Kafki, niejednokrotnie opisującymi konstelacje hybrydyczne, heterogeniczne, fragmentaryczne. Perspektywa postkoloniana pozwala wnikliwiej przyjrzeć się zagadnieniom związanym np. z hybrydyzacją przestrzeni kulturowej czy jej resemantyzacją.  

Cenna wydaje się ponadto perspektywa reprezentowana przez przedstawicieli cultural animal studies czy material turn. Figury zwierząt często pełnią u Kafki rolę przewodników w obszarze wiedzy nowej i jeszcze niezweryfikowanej i wskazują na hybrydyczność człowieka a  badania nad kulturą materialną pozwalają przemyśleć rolę przedmiotów i świata materialnego, ale również materialnych podstaw samego aktu pisania w tekstach Kafki. 

Wszystko wskazuje na to, że utwory Franza Kafki nadal kryją w sobie niewyczerpany  potencjał, który prowokuje do kolejnych „zwrotów” i do kolejnych lektur, ponieważ istotą tej twórczości jest nieustająca transgresja. 

Zapraszamy do namysłu nad zasygnalizowanymi wyżej kwestiami, a także wszystkimi innymi, które badacz(k)om Kafki (również młodszym) wydadzą się ciekawe i obiecujące.